(Dawno obiecywany wpis) O bawełnie w Europie (i okolicach)

Od dawna obiecuję sobie popełnienie takiego wpisu, w którym chciałbym spisać i podsumować wiedzę, jaką udało mi się zebrać na temat używania bawełny w Średniowieczu i wczesnej Nowożytności. Oto i jest.

Drzewo bawełny, tak jak wyobrażali je sobie ludzie
w średniowiecznej Europie. 

Włókno bawełny wytwarzane jest z włókienek otaczających nasiona bawełnicy (Gossypium L.), która rośnie na prawie wszystkich kontynentach (oprócz Australii i Antarktydy) w ciepłych i słabo nawodnionych obszarach [1]. W ogólnej świadomości rekonstruktorów (skupiających się na średniowieczu, powiedzmy, chociaż to przekonanie wychodzi dalej) od dawna pokutuje przekonanie, że bawełna jest niehistoryczna i, że pojawia się w Europie później albo co najmniej jest bardzo droga. Tak czy inaczej zalecane jest jej unikanie [2], [3]. Pojawiają się jednakże nieliczne głosy, odnośnie jej popularności i niskiej ceny - chciałbym właśnie je podsumować i troszkę nagłośnić. Nie tylko odnośnie średniowiecza.

Ludzie przędli i tkali z bawełny od około 5000 p.n.e. (równolegle - w Meksyku i w dolinie Indusu), ale do europejskiej świadomości bawełna trafiła dopiero około piątego wieku p.n.e., gdy hinduską bawełnę opisał Herodot [4] a potem przywiózł ją Aleksander Wielki, którego wojska po inwazji na Indie zaczęły nosić bawełniane ubrania [4]. Na początku naszej ery bawełnę uprawiano i przetwarzano w Egipcie, a chwile później w 8 w. n.e., po muzułmańskiej inwazji na półwysep Iberyjski także tam [4]. Tkaniny te są eksportowane z płw. Iberyjskiego dalej do Europy [5]. Na przełomie XI/XII technologia tkanin bawełnianych przenika stamtąd do Włoch poprzez podbitą przez Muzułmanów Sycylię i dalej, do dalszych części Europy [6]. Zbiega się to z inwazją Normanów na tą wyspę i jej przejęcie. Ten moment jest o tyle przełomowy, że umożliwia ogromny transfer wiedzy do Europy. Częścią tej wiedzy jest umiejętność przetwarzania bawełny i tkanie barchanów itp.

W zasadzie zatem obecność barchanu (ang. fustian) i innych tkanin bawełnianych (?) można by datować na od XII wieku. Rzadko kiedy są to tkaniny czysto bawełniane, najczęściej jest to barchan, który definiuje się, dosyć szeroko, jako "miękką tkaninę półwełnianą na osnowie bawełniano-lnianej lub bawełnianej lub tkaninę bawełnianą (...) o splocie skośnym" [6], jednakże jest to definicja dosyć późna, XIV wieczna. Wcześniejsza definicja jest ściślejsza i mówi o tkaninie z lnianą osnową i bawełnianym wątkiem [7]. Ten wątek (hehe) poruszam nie bez przyczyny - ewolucja terminu fustian jest o tyle istotna, gdyż może pozwolić nam wykoncypować jaką rolę mógł spełniać barchan i jak mógł w XIV wieku (i później) wyglądać, ale o tym później.

Z drugiej strony w jednej z nordyckich sag mamy opis ubrania Egila, na pogrzebie jego syna Bödvara, gdzie jednym z elementów jest "dopasowana czerwona tunika z barchanu" [8], [9]. Saga o Egilu datowana jest na XII wiek, co bardzo dobrze splata się z chronologią obecności barchanu w Europie, a jednocześnie rozciąga jego występowanie na północ.

W XIII i XIV wieku barchan wykorzystywany był w Anglii chętnie na szaty dla duchownych i damskie suknie, ale z czasem zatracił tą rolę i stał się ubraniem dla pracowników fizycznych [10]. Podobnie sytuacja ma się w Europie kontynentalnej, gdzie w XIV i XV wieku istnieją cechy wytwórców tkanin bawełnianych, skutecznie konkurujące z wytwórcami tkanin tak lnianych jak i wełnianych [11].

W XIV wieku i później surowa bawełna jest jednym z częściej przewożonych przez Morze Śródziemne towarów [12], [13]. Jednym z głównych ośrodków produkcji barchanów i innych tkanin bawełnianych w XV i XVI wiecznej Europie jest Ulm, [14], gdzie produkcja barchanu wyparła produkcję wełny i lnu. Przędzalnicy i tkacze z Ulm operowali głównie na surowcu importowanym przez Weneckich kupców, którzy sprowadzali surową bawełnę zza Morza Śródziemnego. Na początku XVI wieku z Ulm konkurować został Ausburg, jeśli chodzi o produkcję barchanu. Współzawodnictwo trwało do około połowy XVI wieku, a zakończyło się z przyczyn politycznych (z jednej strony) i zmiany mody (z drugiej strony) ten drugi czynnik jest istotniejszy, gdyż przy tej okazji pojawia się kolejna tkanina bawełniana - bombasyn [14].

W Polsce tkaniny bawełniane pojawiają się w XIV wieku [15], ale samo barchannictwo pojawia się dopiero w w XV wieku, w latach '40 XV wieku cech barchanników dynamicznie wypiera cech tkaczy w Krakowie, powodując znaczne zmniejszenie liczebności tego cechu [16]. Cech ten wyodrębnił się z cechu sukienników w 1430 roku. Istotną uwagą, którą przy tej okazji warto zapamiętać jest to, że barchannicy folowali w jakiś sposób swoje wyroby, gdyż w latach '50 XV wieku budowali młyn foluszniczy w Krakowie [16]. Ogromny rozwój tej branży zdaje się sugerować, iż tkaniny bawełniane (barchan) są niedrogie w porównaniu do sukna wełnianego, takie przypuszczenie popierają doniesienia o stosowaniu bawełny (?) na namioty [17].

W XVI wieku barchan (w I połowie) i bombasyn oraz saja (w II połowie XVI wieku i XVII wieku) jest już bardzo popularnym materiałem do szycia ubioru, zwłaszcza przez niższe warstwy społeczne tak za granicą - w Niemczech [14] i Anglii [10], jak i w Polsce [18]. Dalej jest już tylko prościej, nadciąga nowoczesna technologia, rewolucja przemysłowa etc., czyli to wszystko co zrobiło z bawełny najczęściej wykorzystywane włókno naturalne na świecie.

To by było tyle na dzisiaj :). Do tematu wrócimy za jakiś czas.

Bibliografia (przepraszam za skrótowe referencje, nie chce mi się porządniej na blogu):

[1] pl.wikipedia.org/wiki/Bawełna_(roślina)

[2] S. Thursfield, "The Medieval Taylor's Assistant", UK 2001.

[3] M. Zambrzycki "CZERWONA KSIĄŻECZKA: Wytyczne dotyczące strojów na Grunwald" PL 2011.

[4] http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_cotton

[5] O. Constable, "Trade and Traders in Muslin Spain: the Commercial Realignment of the Iberian Peninsula, 900—1500", USA 1994.

[6] M. Grupa, "Wełniane tekstylia pospólstwa i plebsu gdańskiego (XIV-XVII w.) i ich konserwacja", PL 2012. 

[7] J. Alexander, P. Binski (ed.), "Age of Chivalry, Art in Plantagenet England, 1200-1400", UK 1987

[8] G. Jones, "Egil‘s Saga: Translation, Introduction, and Notes" USA 1960.

[9] A. Geijer, "A History of Textile Art" UK 1979.

[10] http://en.wikipedia.org/wiki/Fustian

[11] E.H. Hirshler, "Medieval Economic Competition", The Journal of Economic History 14 (1954).

[12] L. Jardine, "Worldly Goods: A New History of the Renaissance", USA 1996.

[13] J. E. Dotson, "A Problem of Cotton and Lead in Medieval Italian Shipping", Speculum 57 (1982).

[14] H. Kellenbenz, "The Fustian Industry of the Ulm Region in the Fifteen and Early Sixteen Centuries", UK 1983.

[15] M. Gutkowska-Rychlewska, "Historia Ubiorów" PL 1968.

[16].http://www.utw.uj.edu.pl/documents/6082181/592983e4-1cb6-485c-b0ce-a043732114ee - ktoś wie co to za pozycja?

[17] Słyszałem w internetach :D.

[18] M. Bogucka, "Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI wieku do połowy XVII wieku", PL 1956.