Celtycka tarcza

Jak pisałem w notce o postaci Celta, tarczę chciałem opisać w późniejszej notce, by trochę rozwinąć ten temat i sprecyzować dokładnie jaka tarcza - wydaje mi się - pasować będzie najlepiej do opisanej przeze mnie wcześniej postaci. Tak jak pisałem, chciałbym odtworzyć sylwetkę bałkańskiego Celta żyjącego na przełomie środkowego i późnego okresu La Tene, czyli w tym przypadku z III w p.n.e. - I w p.n.e. z naciskiem na przełom III/II w p.n.e, czyli fazę IIB grupy Mokronog kultury La Tene... W przypadku tarczy (i próby dopasowania jej z innych pochówków do LT11) chronologia pełnić będzie zadziwiająco istotną rolę, gdyż jak pokazują zabytki, nawet z samego Zvonimirova, ewolucja kształtu umb następowała zadziwiająco szybko (przynajmniej ja jestem zdziwiony).

Są dwa istotne aspekty, jakie chciałbym poniżej rozważyć - jak wyglądać powinny okucia tarczy (w tym przypadku umbo taśmowe oraz żelazny uchwyt tarczy i łączące te dwa elementy nity) oraz jaki kształt mogłaby mieć sama tarcza.

O ile zabytków żelaznych elementów tarcz celtyckich jest bardzo dużo (nawet w LT11 był żelazny element - uchwyt tarczy) to z uwagi na upływ czasu znalezisk pozostałości organicznych - drewna i pokrycia tarczy (o ile takowe w ogóle występowało) jest istotnie mniej. Dlatego też chciałbym zacząć od szybkiego (i najpewniej niekompletnego) przeglądu informacji dotyczących domniemanego kształtu tarczy. 

za www.redrampant.com

W pierwszej kolejności warto przyjrzeć się garści zabytków. Po prawej stronie widzimy zestawienie sześciu tarcz z epoki żelaza. Tarcze A - C oraz E pochodzą z terenów obecnej Wielkiej Brytanii. Wszystkie wykonane są z brązu (aczkolwiek niektóre z nich mogły posiadać drewniany podkład). 

Tarcza oznaczona E jest z kolei miniaturką (najdłuższa z znalezionych w skarbie tarcz miała 8,7 cm) i była tarczą najpewniej wotywną - tego rodzaju znaleziska są częstsze w starożytnej Europie, jak na przykład pokazana poniżej miniaturowa tarcza z Pełczysk, datowana na III w p.n.e.  (La Tene B2) [1], czy też inne znalezione na terenie Polski tego typu tarcze, pokazane niżej [2] niezwiązane z Celtami / kulturą La Tene (a-d, f: kultura Przeworska, e: kultura Wielbarska).

Miniaturowa tarcza z Pełczysk [1]

Miniaturowe tarcze znalezione na terenie Polski:
a-Nadkole, grób 141B, b-Siemiechów, grób 46,
c-Siemiechów, grób 39,  d-Siemianice, grób 24,
e-Nowy Targ, grób 69, f-Siemianice, nieznany grób

Tarcza z Neuchatel. Muzeum w La Tene.

Nie te tarcze są jednak w tym zestawieniu najciekawsze z mojego punktu widzenia. Tarcza oznaczona F na pierwszy obrazku pochodzi z eponimicznego dla całej kultury stanowiska w La Tene w Szwajcarii. Tarcza znaleziona została w jeziorze Neuchâtel. Tarcz takich znaleziono w jeziorze aż trzy. Niestety, do naszych czasów dotrwały one w bardzo słabym stanie (odnaleziono je w XIX wieku; ówczesne metody konserwacji nie należały do najlepszych).

Tarcza wykonana jest z dębowych desek o grubości do 12 mm na środku. Tarcza miała kształt najprawdopodobniej owalu i długość dochodzącą do 110 cm w najwyższym miejscu. Taka grubość desek jest typowa dla tarcz (nie tylko z epoki żelaza).

Tarcza z Vædebro 

Podobnie datowane znalezisko z Hjortspring (oznaczona jako D na ilustracji na samej górze), gdzie tarcze lepiej się zachowały, wskazuje, że grubość drewnianej tarczy sięgała od 18 mm w środku do nawet 3 mm przy krawędzi, co potwierdza powyższe obserwacje dotyczące grubości drewna w tarczach z epoki żelaza.

Ciekawym głosem w kwestii kształtu tarczy, jest dosyć dobrze zachowana tarcza z Vædebro. Jest ona owalna. Powiedziano mi, że owalne tarcze są u Celtów najbardziej uniwersalne [3]. Źródła ikonograficzne zdają się to potwierdzać, chociażby w postaci dużej ilości przedstawień Celtów z tarczami owalnymi.

Doskonałym przykładem takich przedstawień są rzymskie przedstawienia galatów, jak chociażby pokazane poniżej przedstawienie pochodzące z księstwa Bosporańskiego [4] czy Egiptu:

Przedstawienie Galaty pochodzące z
Księstwa Bosporańskiego

Terakotowa figurka Galaty
pochodząca z Egiptu

Jeśli chodzi o mnie to postaram się oczywiście, by rekonstrukcja, którą uzupełnić chcę moją postać Celta była zbliżona technologicznie do w/w zabytków. Problemy zaczynają się jednakże już na poziomie wyboru drewna, bo o ile tarcza z Neuchatel jest dębowa, to tarcze z Hjorstpring wykonano głównie z olchy, lipy oraz brzozy, ale zdarzały się także wykonane z twardych gatunków drewna, a tarcze z Clonoury czy Vædebro są również olchowe [5]. Dębowe tarcze to głównie znaleziska z stanowiska La Tene [5], ale ciężko mi powiedzieć, czy to ich cecha charakterystyczna, czy wynika z małej liczy odnalezionych zabytków (albo tego, że nie udało mi się dotrzeć do bardziej kompetentnego opracowania). Paweł Rudziński [5] wskazuje jednakże, że w obraz archeologiczny wskazuje, iż preferowano raczej olchę i inne miękkie gatunki drewna, dodatkowo dodając, że dębowe dranice występowały głównie na stanowiskach kultury La Tene. Dlatego też jestem skłonny do realizacji tarczy w dębie.

Rys. z Internetu

Nie wiadomo czy te konkretne tarcze pokazane powyżej pokryte były np. skórą, ale znane są tarcze z epoki żelaza właśnie tak wykończone (na przykład tarcza z Clonoura w Irlandii). Dlatego też pokrycie skórą uważa, za konieczne, szczególnie że istotnie poprawi to jej wytrzymałość, co we współczesnych reko-warunkach nie jest bez znaczenia.

Teraz możemy przejść do prostszej kwestii - elementów żelaznych tarczy. Prostszej dlatego, że dużo lepiej reprezentowanej w materiale zabytkowym.

Jako punkt wyjścia obrałem sobie umbo z grobu LT 94 w Zvonimirovie (na zdjęciu poniżej) [6] oraz bardzo podobne do niego umbo z grobu LT 97 (na kolejnym zdjęciu).

Oba groby eksplorowane były w sezonie 2012 roku i z tego co mi wiadomo żaden z grobów nie został jeszcze opublikowany, a co za tym idzie nie posiadam dokładniejszych rysunków w/w zabytków (ale staram się to zmienić - być może uda się coś uzyskać od archeologów, odpowiedzialnych za to stanowisko.).

Grób LT 94, Zvonimirovo [6]

Grób LT 97, Zvonimirovo [6]

Oba widoczne na zdjęciach pochówki ciałopalne wydatowane są na Mokronog faza IIb, czyli tak samo jak grób LT11, opisywany poprzednio. Kształt umba - owalna część środkowa i rozszerzającej się trapezoidalne skrzydełka - zaliczają je do typu VIIa, będącego połączeniem typu V i VII. Tego rodzaju umbo

Osobną i bardzo ciekawą kwestią są nity, montujące umbo i rękojeść do tarczy Na zdjęciu przedstawiającym grób LT 97 doskonale widać, że jest to pusty w środku sferyczny nit, jakie znaleziono chociażby w grobie LT 4, który także towarzyszył umbu typu VIIa, które datowane jest na La Tene C2, szczególnie na środkową i końcową część drugiego stulecia p.n.e. Po prawej stronie zestawiono rzeczony nit z LT97 (po lewej stronie) i LT4 (po prawej stronie).

Finalnie - rękojeść tarczy. Taki element znaleziono w LT 11, aczkolwiek nie wiedząc z jakiego kształtu umbem etc był sparowany, nie ma sensu wykorzystywać go, jeżeli dostępna jest dokumentacja tak do tarcz LT 94 jak i LT 4, gdzie w obu znaleziono tego rodzaju rękojeści. Na ilustracjach poniżej zaprezentowano rękojeści z LT 4, LT 11 jak i zbliżenie na ten element ze zdjęcia z grobu LT 94:

Grób LT 4, Zvonimirovo

Grób LT 11, Zvonimirovo

Grób LT 97, Zvonimirovo

I zasadniczo ten element zamyka podstawowy opis tarczy, a przynajmniej tego jak bym chciał, aby wyglądała. Jak to finalnie wyjdzie - zobaczymy, póki co zamawiam poszczególne elementy.

Bibliografia
  

[1]  Bartosz Kontny "Miniatura tarczy z Pełczysk - mały przedmiot, wielkie sprawy", [w:] "Blisko i daleko. Księga jubileuszowa Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego", red. B. Kaim, Warszawa 2009.
[2]  Bartosz Kontny "The war as seen by an archaeologist. Reconstruction of barbarian weapons and fighting techniques in the Roman Period based on the analysis of graves containing weapons. The case of the Przeworsk Culture", Journal of Roman Military Equipment Studies 16 (2008).
[3]  Pan Piotr Lateński tak powiedział 😜
[4]  Mariusz Mielczarek " "The Bosporan Army” and “The Army On The Bosporus” in the Time of Mithradates Vi Eupator, King of Pontus" Fasciculi Archaeologiae Historicae, XXVII.
[5]  Paweł M. Rudziński, "Tarcza we wczesnośredniowiecznej Polsce na tle europejskim. Od plemienia do państwa" Acta Militaria Mediaevalia V (2009) - przyp. 13 i przypisy tamże.
[6]  Marko Dizdar, "Rezultati zaštitnih istraživanja groblja latenske kulture", Ann. Inst. Archaeol. IX (2013).