Walonki w średniowieczu

Ostatnio naszła mnie myśl - czy w średniowieczu znano coś takiego jak walonki, czyli obuwie filcowe. No właśnie - znano? Na pierwszy rzut oka kwestia ta wydaje się trywialna, wszak filc jako taki znany był w zasadzie 'od zawsze', a w średniowieczu był używany popularnie do wykonywania nakryć głowy czy wkładek do butów [1]. Zasadniczo nic zatem nie stoi na przeszkodzie, aby takie walonki wykonać - technologicznie nie różnią się przecież niczym od kapelusza (tj. oprócz formy). Ale czy mamy źródła na jakiekolwiek filcowe okrycia stóp w postaci czy to walonek, czy skarpet czy cokolwiek innego niż płaska wkładka, lub wypchanie czubków butów? Odpowiedź na to pytanie nie jest już taka trywialna.

Rozpocznijmy - nietypowo - od źródła pisanego, w dodatku poetyckiego: "Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią", który datowany jest na początek XV wieku (a na pewno przed 1463, gdy powstała kopia, na której się teraz opieramy). W utworze tym czytamy:

Mors dicit:
(...)
Dam ji czartom na ofierę.
Kustosza i przeora,
Wezmę je do swego dwora,
Z opata sejmę kapicę,
Dam komu na nogawicę,
Z skaplerza będą pilśnianki,
Suknia będzie pachołkom na lanki,
Odejmę mu torłop kuni,
A nie wiem, gdzie się okuni,
Odejmę mu kożuch lisi
I płaszcz, co nazbyt wisi,
Koniecznie mu sejmę imfułę
I dam za szyję poczpułę.

(podkreślenie moje; opracowanie tekstu R. Mazurkiewicz, tekst za staropolska.pl).

Co to są podkreślone w tekście pilśnianki? Przypis w tekście opracowania tłumaczy to, jako 'buty z pilśni'. Potwierdzenie tego tłumaczenia, jak i informację, gdzie szukać dalszych tropów, znajdujemy u Baranowskiego [2]:

Zatem wiemy już że pilśnianki = walonki, które były wykonywane w dodatku przez 'czapników', czyli kapeluszników. Czy zachowały się na ten temat jakieś informacje? Całkiem sporo. Turnau [3] podaje co następuje (podkreślenie moje):

Dobrze, zatem wiemy już, że filcowe skarpety i obuwie wytwarzano od co najmniej XIV do XVI wieku (a najpewniej aż do dzisiaj po prostu). Możemy także zakładać, że skoro wykonanie takowych było elementem egzaminu kapeluszniczego to produkty tego rodzaju nie były niepopularne.

Tego rodzaju obuwie znane jest na świecie zasadniczo od dawna, przykładem mogą być znane z wykopalisk starożytnych filcowe buty z Pazyryk na Ałtaju (po lewej) czy Cherchen w Chinach (po prawej):

Zabytki te datowane są na, odpowiednio, IV/III w pne i XI w pne plus fakt, że pochodzą w zasadzie z drugiego końca świata. W Europie niestety nie znaleziono żadnych tego rodzaju zabytków datowanych na średniowiecze lub wcześniej. Z materiału archeologicznego jasno jednakże wynika, że filc jako-taki w Europie występował.  Turnau [3] podaje wiele przykładów takich znalezisk, datowanych od 4/5 wieku aż do współczesności. Szereg fragmentów filcu znaleziono także w Gdańsku [1], część z nich identyfikowana jest jako wkładki do butów. Niestety w materiale archeologicznym nie udało mi się znaleźć nic, co identyfikowano by jako but lub skarpetę. Więc jak wyglądały? Postarajmy się poszukać odpowiedzi w ikonografii zatem. Poczyniłem proste założenie, po przejrzeniu sporej liczby miniatur, obrazów etc - buty są czarne lub brązowe. Farbowanie skóry, jakkolwiek możliwe, nie pozwala osiągnąć koloru szarego bądź białego, więc taką prostą cezurę przyjmuję (za uproszczenie przepraszam, nie bijcie).

Rothschild Canticles, początek XIV w. Filcowe buty(?)

Herb kapeluszników krakowskich, 1505 r.

"Taniec Wiejski", Pieter Breugel (starszy), 1566 r. - filcowe skarpety(?)

Jak zatem powinny wyglądać pilśnianki, które można by nosić na średniowiecznych imprezach? Jako, że nie mam jeszcze własnych, prezentuje zdjęcie z internetu, które - moim zdaniem - najlepiej oddaje wygląd takich butów:

Za http://tangibledaydreams.blogspot.fr/2010/10/tutorial-making-felt-slippers.html

Zasadniczo wydaje mi się, że takie buty swoim kształtem powinny nawiązywać do wykrojów butów z epoki swoim kształtem i np. sposobem wiązania. Inny przykładowy sposób wiązania pokazany został kilka obrazków powyżej (na ilustracji z Rothschild Canticles). Jednakże mam zbyt mało źródeł, aby dokładniej prześledzić niuanse kroju.

Podsumowując więc, stwierdzić możemy, że elementy takie jak filcowe buty i skarpety w średniowieczu (a przynajmniej od XIV wieku w przód) występowało, ale zasadniczo brak nam źródeł aby dokładniej prześledzić - i zrekonstruować - formę tych elementów. Pozostaje nam jedynie korzystanie z analogii z obuwiem skórzanym, jeśli chcemy tego rodzaju elementem wzbogacić strój rekonstruowanej przez nas postaci.

[1] M. Grupa, tekstylia pospólstwa gdańskiego.

[2] I. Baranowski, "Przemysł Polski w XVI wieku", Warszawa 1919.

[3] I. Turnau, "Hand Felting in Europe and Asia, From the Middle Ages to the 20th century", Warszawa 1997.